Αίγυπτος: τα ιερογλυφικά της επανάστασης

 Νικόλας Κοσματόπουλος

Ολη η Αίγυπτος είναι στον δρόμο αυτές τις μέρες – και όλη η Δύση και η καθ’ ημάς Ανατολή στους καναπέδες προσπαθεί να καταλάβει τι γίνεται στη χώρα των ιερογλυφικών και των εξεγέρσεων. Μια βασική ανάγνωση είναι η εξής: «Ο στρατός έκανε πραξικόπημα ενάντια στην κυβέρνηση των ισλαμιστών. Η επανάσταση είναι φενάκη. Και οι ΗΠΑ; Οι ΗΠΑ είναι παντού».

Στρατός, Ισλάμ, Επανάσταση: τρεις λέξεις που έχουν χρησιμοποιηθεί όσο καμία άλλη στις αναλύσεις για την Αίγυπτο εδώ και τρία χρόνια, αλλά και τρεις λέξεις που έχουν παρεξηγηθεί όσο ελάχιστες, τρεις λέξεις που δεν έχουν αναλυθεί ποτέ στην ιστορική κι ανθρωπολογική τους σημασία, τρεις λέξεις τελικά των οποίων η επιφανειακή χρήση φανερώνει τη δυτική αλαζονεία και άγνοια απέναντι σε μια από τις πιο ηρωικές εξεγέρσεις του σύγχρονου κόσμου. Αλλά και η άποψη που θέλει τις ΗΠΑ πίσω από κάθε εξέλιξη είναι τελικά επιβεβαίωση του υψηλού βαθμού ενσωμάτωσης της δυτικής υπεροψίας, η οποία φανερώνεται είτε ως σύνταξη με τον ισχυρό και τις μηχανορραφίες του, είτε ως αδυναμία να αναγνωριστεί η κατάσταση ως απλά ρευστή και ανοιχτή σχεδόν σε κάθε ενδεχόμενο.

 Τα πράγματα είναι απλά, φίλοι συνωμοσιολόγοι: Οποιος νομίζει ότι έχει καταλάβει τι συμβαίνει στην Αίγυπτο, απλά δεν έχει καταλάβει τίποτα. Του Ομπάμα, μη εξαιρετέου. Ωστόσο, τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά χρίζουν μιας κάποιας αποκρυπτογράφησης.Ο στρατός στην Αίγυπτο είναι πολλά πράγματα μαζί. Από τη μια, ο στρατός λαμβάνει κάθε χρόνο 1,3 δισεκατομμύρια δολάρια ως «στρατιωτική βοήθεια» από τις ΗΠΑ και οι στρατηγοί ελέγχουν βασικούς οικονομικούς τομείς. Από την άλλη, ο ίδιος στρατός κατέλυσε τη λαομίσητη βασιλεία με την επανάσταση– «πραξικόπημα» του 1952 και ανέβασε στην εξουσία τον Νάσερ, τον πιο δημοφιλή ηγέτη που γνώρισε ποτέ η Αίγυπτος και ο αραβικός κόσμος. Ο ίδιος στρατός υπό τον Σαντάτ ανακατέλαβε το Σινά από το Ισραήλ το 1973, αλλά μέσα από τους κόλπους του ίδιου στρατού –και μάλιστα στο πλαίσιο μιας στρατιωτικής παρέλασης– βγήκε ο δολοφόνος του Σαντάτ.Σήμερα, ο στρατός αποτελείται από εκατοντάδες χιλιάδες άνδρες, των οποίων οι οικογένειες προσπαθούν να επιβιώσουν σε μια κοινωνία που γίνεται όλο και πιο φτωχή, όχι λόγω ισλαμισμού ή στρατού, αλλά απλά λόγω καπιταλισμού. Ανά πάσα στιγμή, οι άντρες αυτοί μπορεί απλά να αρνηθούν να ακολουθήσουν τις εντολές των στρατηγών. Ηδη εκτελέσεις μελών της Μουσουλμανικής Αδελφότητας από τον στρατό, από τη μία, και η επανάσταση από την άλλη, προκαλούν τραντάγματα που μπορεί να αποβούν μοιραία στην ενότητα των ενόπλων δυνάμεων, με τη Συρία να δείχνει τον δρόμο. Το πολιτικό Ισλάμ στην Αίγυπτο είναι πολλά πράγματα μαζί. Πολιτικά, αποτελεί μια κλασική συντηρητική δύναμη, που ευαγγελίζεται αξίες όπως η οικογένεια, η θρησκεία και η πατρίδα – αν και είναι λίγο πιο διεθνιστικό από την εγχώρια Δεξιά, μια και αναγνωρίζει την «ούμα» (κοινότητα) και όχι το έθνος. Κοινωνικά, αποτελεί ένα σκιώδες κράτος πρόνοιας με δεκάδες νοσοκομεία, γηροκομεία και φιλανθρωπικές οργανώσεις. Ιστορικά, διώχθηκε από τον Νάσερ και τον Σαντάτ, γιατί φοβούνταν τη δύναμή του, αλλά με τον Μουμπάρακ υπήρχε ένας τρόπος συνύπαρξης, που το ανέδειξε στη μεγαλύτερη οργανωμένη δύναμη της χώρας.

Ο Μόρσι, όμως, όχι μόνο δεν κατάφερε να εκπληρώσει τις υποσχέσεις της επανάστασης (κοινωνική και οικονομική δικαιοσύνη, αποκατάσταση των μαρτύρων, καταδίκη των ενόχων), αλλά διατήρησε τα περισσότερα στελέχη από το παλαιό καθεστώς στις θέσεις τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη διάσπαση «προς τα αριστερά», με πολλά στελέχη -κυρίως της νεολαίας- να στηρίζουν τον σοσιαλίζοντα Αμπντέλ Φουτούχ στις προεδρικές εκλογές. Η σημερινή αιματηρή αντιπαράθεση του κινήματος με τον στρατό μπορεί να οδηγήσει σε περαιτέρω ριζοσπαστικοποίηση και διάσπαση των Αδελφών Μουσουλμάνων προς απρόβλεπτες κατευθύνσεις.

Η επανάσταση στην Αίγυπτο είναι πολλά πράγματα μαζί. Σίγουρα δεν είναι ένα αυθόρμητο ξέσπασμα, που οργανώθηκε μέσα από το facebook. Η 25η Ιανουαρίου του 2011 ήταν το αποκορύφωμα μιας ολόκληρης δεκαετίας επιτυχημένων εργατικών αγώνων κατά των νεοφιλελεύθερων πολιτικών του ΔΝΤ. Οι εργάτες των εργοστασίων υφασμάτων της Μαχάλα αλ Κόμπρα και άλλων πόλεων του Δέλτα είχαν προπονηθεί στο να συντηρούν απεργιακές φρουρές με τη βοήθεια ολόκληρων πληθυσμών, να κερδίζουν μάχες στις διαπραγματεύσεις με τεχνοκράτες, αλλά και να αποκρούουν στρατιωτικά την αστυνομία της χούντας του Μουμπάρακ. Αυτές οι νίκες είχαν αυξήσει την αυτοπεποίθηση του λαού, αφού είχαν γίνει γνωστές σε όλη τη χώρα, μαζί με τις τακτικές που τις έφεραν. Για παράδειγμα, την περίφημη 25η Ιανουαρίου, η στρατιωτική σκέψη των διαδηλωτών κατάφερε να νικήσει, κρατώντας μυστική την τελευταία προσυγκέντρωση, με αποτέλεσμα να αιφνιδιάσει και να καταλάβει την Ταχρίρ.

Οι επαναστάτες στην Αίγυπτο δεν είναι λοιπόν μια άμορφη μάζα που απλά παρακολουθεί το τανγκό μεταξύ των Αδελφών Μουσουλμάνων και του στρατού με τους Αμερικανούς να παίζουν μουσική από τα μεγάφωνα, αλλά είναι το πιο ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας, που μαθαίνει, εκπαιδεύεται και μεγαλώνει μέσα από κάθε νίκη, όπως αυτή της 25ης Ιανουαρίου 2011 και της 30ής Ιουνίου 2013. Με άλλα λόγια, αυτό που πρέπει να κάνουμε όλοι είναι υπομονή, κι αυτό που πρέπει να δείξουμε όλοι είναι εμπιστοσύνη. Εμπιστοσύνη όχι στις λέξεις μας, αλλά στις ιδέες, τις πράξεις και τα όνειρά τους.

 …………………………………………………………….

* Ανθρωπολόγος-ερευνητής στη Μέση Ανατολή