Η αριστερά και το εργατικό κίνημα μπορούν να σηκώσουν το γάντι;

Του Π. Μαυροειδή

Δύο είναι τα βρώμικα όπλα της κυβέρνησης σήμερα για περιστολή της λαϊκής δυσαρέσκειας.

Το πρώτο είναι ο τρόμος του χειρότερου. Είναι μάταιη κάθε προσπάθεια της να πείσουν πως οδηγήσανε σωστά τη βάρκα ως εδώ. Έχουν καταρρεύσει τα παραμύθια για την ‘’εθνική προσπάθεια για την σωτηρία της χώρας’’. Επιστρατεύεται χυδαιότατα το επιχείρημα: ‘’Εδώ που φτάσαμε, πώς να κάνεις πίσω; Το θέμα είναι να αποτραπούν τα χειρότερα’’.

Το δεύτερο είναι αυτό που οι γκουρού της θεωρίας ‘’ο καπιταλισμός η ανώτατη βαθμίδα του ανθρώπινου πολιτισμού’’ ονομάζουν  ΤΙΝΑ δηλαδή ‘’There Is No Alternative’’. H θεωρία ότι δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική πολιτική και κοινωνική κατεύθυνση.

Και τα δύο απαιτούν πολιτική απάντηση. Οι εργαζόμενοι δύσκολα πείθονται σήμερα ότι μπορούν  μόνο και κυρίως μέσω των συνδικαλιστικών –έστω και σκληρών- αγώνων, να συγκροτήσουν αντίπαλο δέος. Πολύ περισσότερο όταν μιλάμε για τις συνδικαλιστικές ενώσεις τύπου ΓΣΕΕ και ΑΔΕΔΥ. Οι μορφές αυτές οργάνωσης και αγώνα  έχουν ταυτιστεί στη συνείδηση του κόσμου με την οικονομική διαπραγμάτευση, είτε μέσω της θεσμικής παρέμβασης, είτε μέσω  της απεργίας και του πεζοδρομίου. Ο απόλυτος διχασμός οικονομικής και πολιτικής πάλης, που τόσο φάνταζε πως διευκόλυνε την ‘’πλατειά συσπείρωση και ενότητα’’, ορθώνεται απέναντί μας ως απροσπέλαστο όριο. Σήμερα που το ζητούμενο είναι ακριβώς ο πολιτικός αγώνας από μεριάς του εργατικού και ευρύτερου κοινωνικού κινήματος, με πολιτικό στόχο την ανατροπή της  συνασπισμένης επίθεσης του κόσμου του κεφαλαίου σε εθνικό και διεθνικό επίπεδο.

Δεν πρέπει να φοβηθούμε, ούτε να προσπεράσουμε τις δύο αυτές μεγάλες πολιτικές προκλήσεις. Η πολιτική διέξοδος  με στρατηγικό ορίζοντα είναι που μπορεί να ενώσει, να ανατροφοδοτήσει την ελπίδα και την μαχητική διάθεση. Ο περιορισμός στον συνδικαλιστικό αγώνα και  οι αιώνιες ασκήσεις τακτικής είναι αδιέξοδες επιλογές.

Τα χειρότερα πράγματι είναι μπροστά μας, αλλά  βρίσκονται ακριβώς στο  δρόμο που βαδίζει τώρα η κοινωνία στην Ελλάδα και στην Ευρώπη.

Δεν θα ήταν έτσι αν είχαν πράγματι δίκιο οι ατάλαντοι γελωτοποιοί της εξουσίας επιπέδου  Λοβέρδου και Πάγκαλου. Κατ’ αυτούς  ‘’φταίνε και αυτοί, φταίμε και εμείς, φταίει και ο Χατζηπετρής’’. Ιδιαίτερα μάλιστα ο Χατζηπετρής… Αν αυτός ο καταχθόνιος δαίμονας  έχει  την μορφή δημοσίου υπαλλήλου, πρέπει να απολυθεί  ή στην καλύτερη να μειωθεί στο μισό ο μισθός του. Αν δουλεύει στον ιδιωτικό τομέα, οφείλει να παραιτηθεί από ασφαλιστικά και εργασιακά δικαιώματα ή ωράριο εργασίας. Αν είναι συνταξιούχος, καλό είναι να πεθάνει μια ώρα αρχύτερα. Αν είναι άνεργος, ας συνηθίσει καλύτερα με την ιδέα ότι  ‘’η ελπίδα είναι προσωρινή, η ανεργία είναι μόνιμη’’.

Όλα τα προηγούμενα συνοψίζονται σε ένα δόγμα: Επίθεση στον κόσμο της εργασίας, ευτελισμός και πόλεμος ενάντια στους παραγωγούς του κοινωνικού πλούτου και τους δημιουργούς κοινωνικού πολιτισμού. Ο κόσμος  του κεφαλαίου βρωμάει και ζέχνει. Ξεχειλίζει από ανηθικότητα και κοινωνική βαρβαρότητα.  Σώζεται από τα αλλεπάλληλα μνημόνια στην Ελλάδα και τον κοινωνικό κανιβαλισμό σε βάρος των μισθωτών. Συντηρείται πάνω στα διαμελισμένα παιδιά του Ιράκ που γέννησε ο πόλεμος του πετρελαίου. Θεμελιώθηκε με το όνειδος του ανθρώπινου δουλεμπορίου των παιδιών  και των νέων της Αφρικής. Αναζωογονήθηκε με το αίμα από τις ανοιχτές φλέβες και την  πείνα της καταληστευμένης Λατινικής Αμερικής. Κυριαρχεί με την φοβερή πολεμική μηχανή των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ. Νομοθετεί με την μπότα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, της Ευρωπαϊκής Ένωσης  και της Παγκόσμιας Τράπεζας.

Αηδιαστικό επιμύθιο αυτής της εξήγησης των εξελίξεων η Παγκαλική ρήση ‘’μαζί τα φάγαμε’’. Ως γνωστόν ο τυφλός σε καλεί μέσα στη σπηλιά για να παλέψεις μαζί του. Έτσι και αυτοί θέλουν να μας σύρουν πάνω στη σαπίλα τους και την κρίση τους.

Εμείς λέμε ότι ζούμε σε μια ιστορική στιγμή εκρηκτικής και επικίνδυνης όξυνσης της παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης. Εμείς, ποιοι εμείς; Θα είναι χρήσιμο να δώσουμε για λίγο το λόγο στον γνωστό αμερικανό οικονομολόγο Πώλ Κρούγκμαν, κάθε άλλο παρά οπαδό του σοσιαλισμού και της ταξικής πάλης.

Πολύ εύστοχα στο βραβευμένο του  με Νόμπελ βιβλίο  για την οικονομία, κριτικάρει την θεωρία πως οι κρίσεις αποτελούν ‘’τιμωρία’’ για τα ‘’λάθη των οικονομιών’’, που σχετίζονται με την ‘’διαφθορά’’ , την ‘’ευνοιοκρατία’’ και άλλα γνωστά. Σημειώνει με αφορμή την κρίση στις ασιατικές οικονομίες του 1997:  ‘’Οι οικονομίες αυτές έγιναν πιο ευάλωτες, όχι εξαιτίας της ευνοιοκρατίας ή της ακατάλληλης κυβερνητικής πολιτικής. Είχαν  γίνει πιο ευάλωτες εν μέρει επειδή είχαν ανοίξει τις χρηματοπιστωτικές τους αγορές, επειδή είχαν γίνει, στην πραγματικότητα, καλύτερες οικονομίες της ελεύθερης αγοράς και όχι χειρότερες’’.

Συμφωνούμε απολύτως. Η Ελλάδα του 2010-2011 είναι η άλλη όψη, είναι ο ‘’λογαριασμός’’  της ‘’επιτυχίας’’ της ευρωπαϊκής στρατηγικής, της εφαρμογής της ελεύθερης διακίνησης κεφαλαίων, εμπορευμάτων και …εκμετάλλευσης μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το ΔΝΤ στην πρόσφατη  έκθεση του αναθεωρώντας παλιότερες εκτιμήσεις κάνει λόγο για ‘’επιβράδυνση της ανάκαμψης’’, αυξημένους κινδύνους από την υπερχρέωση στις ΗΠΑ και την ευρωζώνη. Στην ίδια την ΕΕ σειρά έχει πάρει τώρα η Ιταλία, η τρίτη οικονομική δύναμη και σε μεγάλο βαθμό και η Γαλλία. Όλα προοιωνίζουν ένα  νέο έντονο παροξυσμό κρίσης. Αλλά και εκεί όπου κάποιοι βιάστηκαν  να αποκαταστήσουν την ‘’εμπιστοσύνη’’ των αγορών μιλώντας για ανάκαμψη, την ονόμασαν  ‘’ανάκαμψη με ανεργία’’, αποκαλύπτοντας και ομολογώντας όλο τον καπιταλιστικό παραλογισμό: Πως είναι δυνατό να μιλάς για ανάκαμψη και ανάπτυξη με εκατομμύρια ανθρώπους και ειδικά νέους στην ανεργία.

Είναι στοιχείο του αγώνα για την επιβίωση της εργαζόμενης κοινωνικής πλειοψηφίας σήμερα το δίλλημα ‘’αντι-καπιταλιστική ανατροπή αυτής της πορείας ή λαϊκή χρεωκοπία;’’. Ακριβώς για να αποτραπούν τα χειρότερα…  Για να μείνει ανοιχτό το ερώτημα για ένα καλύτερο αύριο, πρέπει ο εργαζόμενος κόσμος να θέσει στο στόχαστρο της πάλης του την οικονομία της αγοράς και τον θεματοφύλακά της την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Υπάρχει όμως άλλος εναλλακτικός δρόμος, ποιος και πως περπατείται;

Τον άλλο δρόμο δεν θα τον βρούμε κατεβάζοντας ένα άλλο βιβλίο-ευαγγέλιο από το μενού που μας προσφέρει η βιβλιοθήκη μας. Τα όρια του αχνο-φαίνονται, μέσα στο ίδιο έδαφος της σημερινής υλικής  πραγματικότητας και του κοινωνικού Γολγοθά εργαζομένων και ανέργων στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο. Η εργασία στον σύγχρονο καπιταλιστικό κόσμο, ορίζεται μέσα από τη σχέση της με το κεφάλαιο. Η επιβίωση του κόσμου της ανακαλύπτεται μέσα από  τη  συνειδητοποίηση, αλλά και την υπέρβαση των αδιεξόδων και των ορίων που θέτει ο κοινωνικός κόσμος της καπιταλιστικής κυριαρχίας. Μόνο που οι κοινωνικές επαναστατικές αλλαγές δεν είναι μόνο  ζήτημα ‘’συνείδησης’’ και πολύ περισσότερο ‘’ατομικής’’. Είναι αποτέλεσμα πολιτικής ταξικής διαπάλης, με όρους συλλογικού κοινωνικού και πολιτικού υποκειμένου. Αυτό το ζήτημα τίθεται στην ημερήσια διάταξη σήμερα. Όποιος δεν το βλέπει και απλά μηρυκάζει τις υπαρκτές δυσκολίες, θέλει να αποφύγει τις ευθύνες του.

Πως όμως μπορεί να γίνει αυτό, τη στιγμή που μαζί με την μπότα της αστικής και ιμπεριαλιστικής εξουσίας, έχουμε σήμερα στο κεφάλι μας και στη συλλογική συνείδηση, την οικτρή αποτυχία της ανατολικής Ευρώπης;

Ένας φίλος γιατρός έλεγε ότι υπάρχουν πολλοί γιατροί ικανοί να μιλήσουν για όλες τις ασθένειες του κόσμου και τις υποδιαιρέσεις τους, αλλά δεν ξέρουν τι να κάνουν με το συγκεκριμένο ασθενή που πεθαίνει μπροστά τους. Έτσι μοιάζει ώρες ώρες η αριστερά…

Θα επιχειρηθεί η σκιαγράφηση τριών βασικών πλευρών μιας απάντησης.

Το σίγουρο είναι ότι ο δρόμος της αντίστασης και πολύ περισσότερο της επανάστασης δεν χαράζεται με ατέλειωτα μαθήματα  και καλέσματα για εξαγωγή συμπερασμάτων. Πολύ περισσότερο αν το πρώτο ζητούμενο συμπέρασμα είναι η …διενέργεια εκλογών ή δημοψηφισμάτων  και η ψήφος στην αριστερά. Αντίθετα, πρέπει η αριστερά να ορίσει ως δικό της προνομιακό πεδίο, το στίβο της ενωτικής κοινωνικής πάλης με νέες και παλιές μορφές, με νέα και παλιά όργανα, τελικά με ένα νέο αναγεννημένο εργατικό και λαϊκό κίνημα, με στόχο την ανατροπή της κυβέρνησης και της αντεργατικής πολιτικής, εδώ και τώρα. Σε αυτό το σχολείο θα βγουν τα μεγάλα συμπεράσματα και θα συνειδητοποιηθούν τα μεγάλα καθήκοντα.

Πρώτο ζήτημα επομένως: Το εργατικό κίνημα θα συγκροτηθεί σε αυτή τη συγκυρία κυρίως μέσα από τη συνολική πολιτική στόχευση για ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΠΕΙΘΑΡΧΙΑ, ΑΝΥΠΑΚΟΗ ΚΑΙ ΕΞΕΓΕΡΣΗ- ΔΕΝ ΠΛΗΡΩΝΟΥΜΕ, ΑΛΛΑ ΤΟΥΣ ΑΝΑΤΡΕΠΟΥΜΕ! Όσο και αν είναι χρήσιμη η ατομική γενναία στάση (εξ αιτίας της οποίας θα έχουμε και απώλειες), η παραπάνω κατεύθυνση  προϋποθέτει συλλογική οργάνωση και έκφραση, προωθημένο αγωνιστικό και πολιτικό ρόλο σε συνδικάτα, φοιτητικές ενώσεις, πρωτοβουλίες ανέργων ή συσπειρώσεις γειτονιάς και δήμων. Η μακρινή Ισλανδία έχει να μας διδάξει πολλά πράγματα σε αυτό το σημείο.

Από αυτή την  άποψη αποτελεί θετικό στοιχείο η -καθυστερημένη έστω -μετατόπιση του ΚΚΕ από μια στάση αναχωρητισμού, απουσίας και απαξίωσης της άμεσης λαϊκής πάλης, σε μια μαχητική στάση με το σύνθημα ‘’ΔΕΝ ΠΛΗΡΩΝΟΥΜΕ ΤΑ ΧΑΡΑΤΣΙΑ’’. Η προσφυγή του, έστω και με το γνωστό γραφειοκρατικό του τρόπο, στα πρωτοβάθμια σωματεία, αντί του μόνιμου, κουραστικού και αναποτελεσματικού λιβανίσματος του ΠΑΜΕ, μένει να αποδειχθεί ειλικρινής.

Δεύτερο κομβικό στοιχείο: Η επιλογή μιας δύσκολης πολιτικής διεκδίκησης όπως η προηγούμενη, δεν θα είναι πειστική, ούτε θα φέρει αποτέλεσμα, αν δεν εντάσσεται σε ένα άμεσο αντικαπιταλιστικό πολιτικό πρόγραμμα. Ένα πλαίσιο διεκδίκησης εκείνων των κρίσιμων αναγκαίων πολιτικών και κοινωνικών μεταβολών, που μπορούν να σηματοδοτήσουν την επιλογή μιας άλλης πορείας. Με κριτήριο τα συμφέροντα της κοινωνίας και όχι των δανειστών. Των εργαζομένων και των ανέργων και όχι των τραπεζιτών. Της κοινωνικής αλληλεγγύης και όχι του κεφαλαιοκρατικού κέρδους.

Υπάρχουν εδώ θεμελιώδη ζητήματα.

Πριν από όλα η ΑΡΝΗΣΗ ΠΛΗΡΩΜΗΣ ΤΟΥ ΛΗΣΤΡΙΚΟΥ ΧΡΕΟΥΣ που στραγγαλίζει την κοινωνία και την προοπτική μελλοντικών γενιών. Για αυτό ΔΕΝ ΠΛΗΡΩΝΟΥΜΕ. Όχι μόνο γιατί ‘’δεν έχουμε’’ (όπως όλο και πιο συχνά και με μονομέρεια επαναλαμβάνει ένα τμήμα του ΣΥΝ), αλλά γιατί δεν θέλουμε να πάει το υστέρημα μας στη πληρωμή του χρέους, ζητάμε τη διαγραφή του. Ψεύδεται  όποιος ισχυρίζεται πως μπορεί να υπάρξει αξιοπρεπής ζωή για τη λαϊκή πλειοψηφία, χωρίς διαγραφή του χρέους.

Βεβαίως,  η άρνηση πληρωμής του χρέους, θα θέσει καθαρά την ανάγκη για  άμεση έξοδο από την ευρωζώνη και την ΕΕ. Αυτό, δεν αρκεί να το επισημαίνει κανείς ντροπαλά, ούτε να ‘’θυσιάζεται’’ λέγοντας πως ‘’αν είναι ανάγκη ας φύγουμε και από το ευρώ’’. Το διακηρύσσουμε, το διεκδικούμε, είναι όρος ζωής και υλική αντικειμενική προϋπόθεση  για μια κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη ανοιχτή στα εργατικά και λαϊκά συμφέροντα.

Το ΚΚΕ δεν θέτει ζήτημα διαγραφής του χρέους, ούτε εξόδου από ευρωζώνη και ΕΕ τώρα, αλλά ως αποτέλεσμα της λαϊκής εξουσίας. Εκμηδενίζει έτσι και ακυρώνει πλήρως την χρήσιμη αντιπαράθεση που θέλει να κάνει με διαχειριστικές κυβερνητικές λύσεις στο πλαίσιο του καπιταλισμού.  Δέχεται βέβαια μεγάλη πίεση πάνω σε αυτό και επιχειρεί συχνά φραστικές διευθετήσεις. Ο ΣΥΡΙΖΑ από την άλλη, τρελαίνει τον κόσμο, με θέσεις που κυμαίνονται από ανοιχτές αυταπάτες για την ΕΕ (Τσίπρας:  η ΕΕ είναι το όπλο μας έναντι του ΔΝΤ!), έως την βολική αλλά έωλη πολιτικά  αποσύνδεση της εξόδου από την ευρωζώνη από την αποδέσμευση από την ΕΕ.

Μια άλλη πορεία στην Ελλάδα, είναι αδύνατη χωρίς εθνικοποίηση του τραπεζικού συστήματος, έλεγχο της κυκλοφορίας χρήματος, αλλά και εθνικοποίηση των μεγάλων επιχειρήσεων. Ζητούμενο για μας  δεν είναι η ανόρθωση  των εξαγωγών και της χώρας με ένα υποτιμημένο νόμισμα και κινέζικους μισθούς, αλλά αντίθετα η επιβίωση των εργαζόμενων με γενναία ανακατανομή του κοινωνικού πλούτου με αύξηση των μισθών και την αναβάθμιση των κοινωνικών δημόσιων πολιτικών.

Όλοι έχουμε συμφέρον από αυτές τις αλλαγές; Φυσικά και όχι. Όποιος αναζητεί μια τίμια αστική τάξη με εθνική πατριωτική συνείδηση, που θα έστρωνε το χαλί ή θα άνοιγε τις πόρτες για αλλαγές τέτοιου χαρακτήρα με κοινοβουλευτικές χαριτωμενιές, κοιμάται τον ύπνο του δικαίου.

Οι παραπάνω μεταβολές, ως κατακτήσεις ενός ανυπότακτου λαϊκού κινήματος, θα θέσουν επί τάπητος ερωτήματα για το συνολικό χαρακτήρα της κοινωνικής ανάπτυξης, της εξουσίας και της μορφής δημοκρατίας. Θα προκαλέσουν τη σφοδρή αντίδραση του κεφαλαίου και της πολιτικής αντίδρασης, της κοινωνικής μειοψηφίας που εξουσιάζει με τη δύναμη της βίας, την κοινοβουλευτική καρικατούρα δημοκρατίας, την μαζική ιδεολογική εξαπάτηση. Όλος ο κόσμος το έχει κατά νου αυτό.

Το ερώτημα λοιπόν  ‘’αν υπάρχει ζωή πέρα από τον καπιταλισμό’’ τίθεται εκ των πραγμάτων. Και αυτή είναι η τρίτη διάσταση της πολιτικής πρότασης της αριστεράς στη σημερινή συγκυρία. Δεν είναι η επανάσταση που τρομάζει τις εργαζόμενες μάζες, είναι το ερώτημα που υπάρχει για το αποτέλεσμα της, για το μετά. Η πλευρά αυτή δεν είναι ‘’του μέλλοντος’’.

Αντίθετα συγκαθορίζει τις δυνατότητες, αλλά και τις αδυναμίες συγκρότησης ενός κοινωνικού και πολιτικού υποκειμένου εξέγερσης για την ανατροπή της παρούσας καπιταλιστικής επίθεσης.

Θα περάσει από χίλια κύματα η απάντηση στο ερώτημα αυτό. Μια μάχη που απαιτεί μια αριστερά τολμηρή και επαναστατική.

Το πλατσούρισμα για εναλλακτικές  σοσιαλιστικές νησίδες και προοδευτικές κυβερνήσεις, μέσα στο πλαίσιο του όλο και πιο αντιδραστικού και ολοκληρωτικού καπιταλισμού της εποχής μας, οδηγεί με βεβαιότητα στην ήττα.

Η προβολή ως εναλλακτικής διεξόδου του ‘’σοσιαλισμού που γνωρίσαμε’’ είναι αυτοκτονία.

Η σοσιαλιστική εναλλακτική λύση δεν αναζητιέται μόνο εξ αιτίας της καπιταλιστικής βαρβαρότητας. Έχει θετικό πρόσημο.

Προκύπτει από την κοινωνική πραγματικότητα πως αν η εργαζόμενη πλειοψηφία βάλει τα χέρια στις τσέπες τίποτα δεν παράγεται και δεν κινείται.

Από τη μεγάλη αλήθεια πως η συντριπτική πλειοψηφία των εργαζομένων θεωρεί τους διευθυντές τους στον ιδιωτικό τομές άχρηστους ή σίγουρα όχι ιδιαίτερα ικανότερους.

Από το γεγονός ότι ο λαός αντιλαμβάνεται το αστικό κοινοβουλευτικό σύστημα ως υπηρέτη του κεφαλαίου.

Ξεπηδά μέσα από την ανεβασμένη παραγωγικότητα της ανθρώπινης εργασίας, που μπορεί να θρέψει την ανθρωπότητα, καταργώντας την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

 Η αριστερά και το κομμουνιστικό κίνημα μπορούν και πρέπει να πιάσουν το νήμα από αυτή τη ρίζα, από την αρχή, θέτοντας καθαρά την επαναστατική κομμουνιστική διέξοδο: Κοινωνική ιδιοκτησία και κοινωνική παραγωγή με τους εργαζόμενους στο τιμόνι και την εξουσία, σε μια σύγχρονη εργατική και λαϊκή δημοκρατία στην Ελλάδα, με νέους πρωτότυπους θεσμούς άσκησης πολιτικής και οργάνωσης της δημοκρατίας και της ζωής. Η επανάσταση είναι το κοινωνικό προχώρημα, ο πραγματικός εκσυγχρονισμός της κοινωνίας, η αντιστοίχηση της κοινωνικής ζωής με τις δυνατότητες της εποχής και της εργαζόμενης πλειοψηφίας. Είναι δικαίωμα, ανάγκη και ισχυρή ανερχόμενη κοινωνική τάση, που δεν μπορεί να την πνίξει καμία καπιταλιστική κρίση. Και το στοίχημα αυτό θα ξαναπαιχτεί…

Τα κόμματα και οι οργανώσεις της ελληνικής κομμουνιστικής αριστεράς, το διάχυτο αντικαπιταλιστικό αριστερό δυναμικό, το χειρότερο που έχουν να κάνουν είναι να κλώθουν πάνω στα θετικά και αρνητικά κεκτημένα μιας προηγούμενης εποχής.

Πραγματική συμβολή θα ήταν μια πορεία συμπόρευσης και κοινής δράσης, στον αγώνα και την αναζήτηση μιας επαναστατικής πολιτικής γραμμής διεξόδου και ανατροπής, που θα απαντά και στις τρεις παραπάνω πλευρές.

Αυτός είναι ο δρόμος συνάντησης με τον έκδηλο, βαθύ και ευρύ κοινωνικό και πολιτικό ριζοσπαστισμό που αναδύεται, ιδιαίτερα στη νεολαία, στους άνεργους, την φτωχολογιά.